Η χελιδόνα ήταν ένα παιχνίδι που το έφτιαχναν για να υποδεχτούν την αρχή του Μαρτίου και την αρχή της άνοιξης στην Αμφίκλεια.(Τραβούσαν το σχοινί και η χελιδόνα περιστρεφόταν...)
Όταν έπαιζαν τραγουδούσαν
και το τραγούδι της χελιδόνας:
"Μάρτης μας ήρθε
πουλάκια λαλείτε
το λέει, το λέει η χελιδόνα
έξω ψύλλοι, έξω κουργοί
να πάτε να ψοφήσετε
σαν τα παλιογούμαρα".
Επίσης, την 1η Μαρτίου, φορούσαν Μάρτη στο χέρι, φταγμένο με κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους καίει ο ήλιος.Τον Μάρτη, στην Αμφίκλεια ,ακόμη και σήμερα τον φοράμε μέχρι την Κυριακή της Ανάστασης και τον βάζουμε στα δόντια αρνιού που ψήνουμε στο λάκκο την Κυριακή του Πάσχα..
Η κατασκευή του "Μάρτη" είναι πολύ απλή. Χρειάζονται μόνο δύο κλωστές , μία κόκκινη και μία άσπρη. Κάνεις από έναν κόμπο στη μία άκρη της καθεμιάς, τη στερεώνεις κάπου και βάζοντάς την ανάμεσα στις παλάμες σου τη στρίβεις όσο γίνεται περισσότερο. Οταν στριφτεί καλά την κομπιάζεις και απ’ την άλλη άκρη της. Επαναλαμβάνεις με τη δεύτερη κλωστή. Όταν είναι έτοιμες oι στριμμένες τις πιάνεις μαζί - κόκκινη και άσπρη- και τις τεντώνεις. Σε μια στιγμή, τις αφήνεις απ' τη μια άκρη και μπλέκονται από μόνες τους.
Τα έθιμα αυτά, μου τα διηγήθηκε ο παππούς μου, ο Γιώργος Π.
Τάξη Ε΄/ Φένια
Ερμηνεία
Οι μανάδες επειδή ξέρουν τις βλαβερές συνέπειες του ήλιου που κάνει την
εμφάνισή του τον Μάρτη κι η θερμοκρασία ανεβαίνει προφυλλάσσουν τα παιδιά τους
φορώντας τους ένα βραχιολάκι ,
τον" Μάρτη" φταγμένο από άσπρη και κόκκινη συνήθως κλωστή. Τα παιδιά
το φοράνε μέχρι να δούνε τα πρώτα χελιδόνια.Τότε θα κρεμάσουν το βραχιόλι στο
κλαδί ενός δέντρου για να το πάρουν τα χελιδόνια που φτάχνουν τη φωλιά
τους. Σε άλλες περιπτώσεις τα παιδιά φοράνε το " Μάρτη"μέχρι την
Ανάσταση και τον κρεμάνε στο φιτίλι της λαμπάδας τους για να καεί ή το βάζουν
στα δόντια του αρνιού ανήμερα το Πάσχα (Αμφίκλεια).
Είναι ένα έθιμο , σύμφωνα με το οποίο όποιος τον φορά, κυρίως τα μικρά παιδιά προστατεύονται: 1). από τις ασθένειες, 2). για να μην τα κάψει ο ήλιος και 3.) για να μη τα πιάνει το μάτι.
Συμβολικά το λευκό ή το κόκκινο χρώμα το συναντάμε συχνά στη δεισιδαιμονία.
Μάρτης ή Μαρτιά είναι ένα παμπάλαιο έθιμο εξαπλωμένο σε όλα τα Βαλκάνια, λόγω της υιοθέτησής του από τους Βυζαντινούς. Οι Βυζαντινοί αναφέρουν τη χρήση βαμμένης κλωστής κατά της βασκανίας όταν είναι να αποτρέψουμε κάποιο κακό.
Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα, και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια, επειδή οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων συνήθιζαν να δένουν μια κλωστή, την «Κρόκη», στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι.
Πρόκειται λοιπόν για έθιμο πανάρχαιο, ή όμοιο πανάρχαιων εθίμων.
Για το έθιμο του Μάρτη γράφει και ο Κωστής Παλαμάς:
Ρόδιζ' η πρώτη του Μάρτη μέρα
και στο παιδάκι της η μητέρα
γελώντας πάει:
«Με μάρτη έρχομαι το λαιμό σου
να στεφανώσω σαν άγγελός σου
θα σε φυλάει.
Από χρυσάφι, προτού να φέξει,
με τι φροντίδα το έχω πλέξει.
Για το χρυσό μου!
Με κάθε χρώμα το έχω ντύσει
ουράνιο τόξο, που θα στολίσει
τον ουρανό μου!»
Τα κάλαντα της άνοιξης – Χελιδονίσματα
Τα έθιμα και οι παραδόσεις φτάνουν ως τις μέρες μας από
την αρχαία Ελλάδα. Η
μουσική είναι δεμένη με την ιστορία και τον λαϊκό πολιτισμό του
ελληνικού λαού.Ένα από αυτά είναι και τα χελιδονίσματα,
ένα αναβλαστικό έθιμο τον Μάρτιο, τον πρώτο μήνα της
άνοιξης. Σκοπός του εθίμου είναι η υποβοήθηση της βλάστησης της γης.
Ανάλογα αναβλαστικά έθιμα είναι η Πρωταπριλιά στη
διάρκεια της οποίας οι άνθρωποι συνηθίζουν να λένε ψέματα με σκοπό να
ξεγελάσουν τις βλαπτικές δυνάμεις που πιστεύουν ότι μπορεί να εμποδίσουν
την ευφορία της γης αλλά και η έξοδος στη φύση την Πρωτομαγιά η οποία συνοδεύεται από μάζεμα λουλουδιών και πλέξιμο στεφανιών από άνθη.Ο Μάρτιος, ο πρώτος μήνας της άνοιξης έχει συνήθως άστατο καιρό.
Η λαϊκή φαντασία έδωσε στο Μάρτιο ένα σωρό παρατσούκλια, όπως Ανοιξιάτης (γιατί είναι ο πρώτος μήνας της Άνοιξης), Γδάρτης, Παλουκοκάφτης Κλαψομάρτης, Πεντάγνωμος (για το ευμετάβλητο του καιρού), Βαγγελιώτης (λόγω της γιορτής του Ευαγγελισμού), Φυτευτής, και άλλα δηλωτικά της φυσιογνωμίας του, που έχουν σχέση με ιδιότητες ή πράξεις που του αποδίδονται.
Τα πιο πολλά από αυτά βρίσκονται μέσα στις παραδόσεις και τις παροιμίες που έπλασε ο λαός για να εξηγήσει τις απότομες μεταβολές του καιρού ή τις βαρυχειμωνιές που παρατηρούνται μέσα στο Μάρτη και που πάντα είναι επικίνδυνες για τη γεωργία και την κτηνοτροφία.
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ:
«Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης,
τα παλιά παλούκια καίει, τα καινούργια ξεριζώνει».
«Το Μάρτη ξύλα φύλαγε μην κάψεις τα παλούκια».
τα παλιά παλούκια καίει, τα καινούργια ξεριζώνει».
«Το Μάρτη ξύλα φύλαγε μην κάψεις τα παλούκια».
«Τσοπάνη μου την κάπα σου το Μάρτη φύλαγε την»..
«Μάρτης έβρεχε, θεριστής χαιρότανε».
«Κάλλιο Μάρτης στις γωνιές παρά Μάρτης στις αυλές».
«Μάρτης βροχερός θεριστής κουραστικός».
«Μάρτης κλαψής θεριστής χαρούμενος».
«Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα».
«Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το μετάνιωσε που δεν εξαναχιόνισε».
«Οπόχει κόρη ακριβή το Μάρτη ο ήλιος μη τη δει».
«Μάρτη χιόνι βούτυρο και σαν παγώσει μάρμαρο».
«Μάρτης έβρεχε, θεριστής χαιρότανε».
«Κάλλιο Μάρτης στις γωνιές παρά Μάρτης στις αυλές».
«Μάρτης βροχερός θεριστής κουραστικός».
«Μάρτης κλαψής θεριστής χαρούμενος».
«Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα».
«Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το μετάνιωσε που δεν εξαναχιόνισε».
«Οπόχει κόρη ακριβή το Μάρτη ο ήλιος μη τη δει».
«Μάρτη χιόνι βούτυρο και σαν παγώσει μάρμαρο».
χαράς σ' εκείνο το ζευγά πόχει πολλά σπαρμένα».
Η ΑΤΑΞΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΤΗ
«Ο Μάρτης μία κλαίει και μια γελά».
«Ο Μάρτης μία κλαίει και μια γελά».
Στα πολύ παλιά χρόνια ο Μάρτης ήταν ο πρώτος μήνας του έτους. Μια αταξία όμως που έκαμε σε βάρος των άλλων μηνών που ήταν τα αδέλφια
του στάθηκε αιτία για να του πάρει την πρωτοκαθεδρία ο Γενάρης.
«Μια φορά κι έναν καιρό αποφασίσανε οι δώδεκα μήνες να φτιάξουνε κρασί
σε ένα βαρέλι ώστε να μπορούν να πίνουν όποτε τους ερχόταν η όρεξη.
Έτσι λοιπόν είπε ο Μάρτης:
- Εγώ θα ρίξω πρώτος μούστο στο βαρέλι για να γίνει κρασί και ύστερα ρίχνετε κι εσείς.
- Καλά, ρίξε εσύ πρώτος του είπαν οι άλλοι.Έτσι και έγινε. Έριξε πρώτα εκείνος στο βαρέλι το μούστο και ύστερα ακολούθησαν και οι άλλοι μήνες.
- Εγώ θα ρίξω πρώτος μούστο στο βαρέλι για να γίνει κρασί και ύστερα ρίχνετε κι εσείς.
- Καλά, ρίξε εσύ πρώτος του είπαν οι άλλοι.Έτσι και έγινε. Έριξε πρώτα εκείνος στο βαρέλι το μούστο και ύστερα ακολούθησαν και οι άλλοι μήνες.
Όταν λοιπόν ζυμώθηκε ο μούστος και έγινε το κρασί, είπε πάλι ο Μάρτης.
- Εγώ που έριξα πρώτος το μούστο, πρώτος θ' αρχίσω και να πίνω.
-Βέβαια, είπαν οι άλλοι, έτσι είναι το σωστό.
- Εγώ που έριξα πρώτος το μούστο, πρώτος θ' αρχίσω και να πίνω.
-Βέβαια, είπαν οι άλλοι, έτσι είναι το σωστό.
Έτσι λοιπόν τρύπησε το βαρέλι στο κάτω μέρος, και άρχισε να πίνει, ως
που ήπιε όλο το κρασί και δεν άφησε ούτε στάλα. Κατόπιν ήρθε η σειρά του
Απρίλη να πάει να πιεί κρασί. Πηγαίνει και το βρίσκει άδειο. Θυμώνει,
το λέει στους άλλους. Τ' ακούνε εκείνοι θυμώνουνε και σκέφτονται τι να
κάνουν. Συμφωνούν όλοι λοιπόν να τον τιμωρήσει ο Γενάρης που ήταν και ο
μεγαλύτερος αδελφός. Τον πιάνει λοιπόν ο Γενάρης και του δίνει ένα
γερό χέρι ξύλο. Του αφαιρεί και το πρωτείο που είχε, να αρχίζει δηλαδή
το έτος κάθε Μάρτη, και έγινε να αρχίζει το έτος από το Γενάρη.
Από τότε όταν ο Μάρτης θυμάται το παιχνίδι που έκανε στα αδέλφια του και τους ήπιε όλο το κρασί, γελάει και ο καιρός ξαστερώνει. Όταν πάλι θυμάται το ξύλο που έφαγε κλαίει και βρέχει».
Από τότε όταν ο Μάρτης θυμάται το παιχνίδι που έκανε στα αδέλφια του και τους ήπιε όλο το κρασί, γελάει και ο καιρός ξαστερώνει. Όταν πάλι θυμάται το ξύλο που έφαγε κλαίει και βρέχει».
Η παράδοση, που με μικρές παραλλαγές τη συναντάμε και αλλού είναι
αιτιολογική και σκοπεύει στην εξήγηση της ακασταστασίας του καιρού που
συνήθως χαρακτηρίζει το Μάρτη.
Ε΄Τάξη
ΙΣΤΟΡΙΚΟ
Στο βυζάντιο γιόρταζαν την πρώτη Μαρτίου με σπουδαίες δραστηριότητες. Ο μεγάλος λαογραφος Λουκάτος αναφέρει τα <χελιδονίσματα> που προέρχονται απο την αρχαιότητα. Την Πρώτη Μαρτίου οι μικροί έφτιαχναν ένα ομοίωμα χελιδονιού και τραγουδώντας το ανάλογο τραγούδι πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι για να μαζέψουν αυγά.
Περπερούνα
Η Περπερούνα, με διάφορα άλλα ονόματα συγγενικά, είναι ένα έθιμο του κύκλου της Ανοίξεως και αποβλέπει στην βροχή που είναι απαραίτητη για τα σπαρτά. Συνήθως νέα κορίτσια στολισμένα με πράσινα φυλλώματα και λουλούδια περιέρχονταν στους δρόμους και τα σπίτια τραγουδώντας το ανάλογο τραγούδι-επίκληση για βροχή. Εικάζεται η πιθανότητα να έχει τις ρίζες του στα Ελευσίνια Μυστήρια και ο Φωριέλ το θεωρεί πανάρχαιο.
Περπερούνα περπατεί,
περπατεί καμαρωτή
και τον Θιόν παρακαλεί
για να στείλη μια βροχή
μια βροχή καλή καλή
για ν'ανθίσουν τα λειβάδια
να φυτρώσουν τα σιτάρια
να μεθύσουν τ'αμπελάκια
να καρπίσουν σταφυλάκια.
Μπάρες μπάρες τα νερά
στα χωράφια τα ξερά
καθ'αστάχυ ένα ταγάρι
κάθε κλήμα ένα πιθάρι.
Εις τους κάμπους μας χαρές
οι βραγιές τους νοτερές
τα κρασιά μας σαν νερό
τα γεννήματα σωρό
για να χαίροντ' οι φτωχοί
βάνοντάς τα στο σακκί
Το έθιμο του Μάρτη γιορτάζεται ίδιο και απαράλλαχτο στα Σκόπια με την ονομασία «Μάρτινκα» και στην Αλβανία ως «Βερόρε». Οι κάτοικοι των δυο γειτονικών μας χωρών φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, τα οποία και βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι. Άλλοι πάλι, δένουν τον «Μάρτη» σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή.
Τηρώντας παραδόσεις και έθιμα αιώνων, οι Βούλγαροι, την πρώτη ημέρα του Μάρτη, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που αποκαλούνται «Μαρτενίσα». Σε ορισμένες περιοχές της Βουλγαρίας, οι κάτοικοι τοποθετούν έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος για να μην τους «κάψει η γιαγιά Μάρτα» (Μπάμπα Μάρτα, στα βουλγαρικά), που είναι η θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μάρτη. Η «Μαρτενίτσα» λειτουργεί στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού ως φυλαχτό, το οποίο μάλιστα είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία. Το ασπροκόκκινο στολίδι της 1ης του Μάρτη φέρει στα ρουμανικά την ονομασία «Μαρτιζόρ». Η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει τον Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της Ρουμανίας. Σύμφωνα με την μυθολογία, ο Θεός - Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε, όμως, ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι. Μια ημέρα ένας νεαρός, μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέροντας την άνοιξη. Ο νεαρός έχασε τη ζωή του και το αίμα του -λέει ο μύθος- έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το «Μαρτισόρ», με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία και άσπρη που συμβολίζει την αγνότητα.
