Ο λόρδος Έλγιν (1766 – 1841) ήταν Σκοτσέζος διπλωμάτης. Από το 1799 (ή
σύμφωνα με άλλες πηγές από το 1801) μέχρι το 1802 διατέλεσε πρεσβευτής της Μεγάλης Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του εκεί, εκμεταλλευόμενος τις γνωριμίες του στην Υψηλή Πύλη, πέτυχε την έκδοση άδειας που του επέτρεπε τη διενέργεια ανασκαφών, τη λήψη εκμαγείων και την αφαίρεση μικρών τεμαχίων γλυπτών από την Ακρόπολη των Αθηνών. Η εκδοθείσα άδεια αργότερα επισημοποιήθηκε με την υπογραφή σουλτανικού φιρμανιού, με το οποίο δινόταν η δυνατότητα στους εκπροσώπους του Άγγλου λόρδου να αφαιρούν από τα μνημεία της Ακρόπολης ό,τι ήθελαν. Έκτοτε επιδόθηκαν επί μια δεκαετία περίπου στη σύληση του Παρθενώνα. Οι εργάτες καθ’ υπόδειξη των ανθρώπων του Έλγιν απέσπασαν πολλές γλυπτές συνθέσεις κυρίως από τη νότια και βόρεια ζωφόρο καθώς και από το ανατολικό αέτωμα, οι οποίες είχαν σμιλευθεί από το 447 έως το 432 π. Χ., όπως για παράδειγμα τους «ιππείς», το «κεφάλι αλόγου από το τέθριππο της Σελήνης» (438 – 432 π. Χ.), τον «Λαπίθη που παλεύει με Κένταυρο» (447 – 438 π. Χ.), τμήμα «από την παράσταση της πομπής των Παναθηναίων» (447 – 432 π. Χ. ), την «παράσταση της γέννησης της Αθηνάς» (438 – 432 π. Χ.) και άλλα καλλιτεχνήματα που είχαν σεβαστεί ο χρόνος και οι επιδρομείς.
Τα
γλυπτά τοποθετούνταν σε μεγάλα κιβώτια, μεταφέρονταν στον Πειραιά και
από εκεί διά θαλάσσης στο Λονδίνο. Η πρώτη μεταφορά έγινε το 1802 με το
πλοίο «Μέντωρ». Τότε στάλθηκαν στην Αγγλία 12 κιβώτια. Αργότερα άλλα 29
και τέλος το 1811 ολοκληρώθηκε η κλοπή με την αποστολή 80 κιβωτίων.
Συνολικά τα γλυπτά που εκλάπησαν από τον Άγγλο λόρδο ανήλθαν σε 253,
χωρίς να υπολογίζονται στον αριθμό αυτό αρχαιότητες μικρού μεγέθους
(εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της 9ης Δεκεμβρίου 1948). Αλλά ο Έλγιν άφησε το
«στίγμα» του και στο Ερεχθείο, δεδομένου ότι πήρε και μια από τις
Καρυάτιδες.
Οι
καταστροφές που προκάλεσε ο Σκοτσέζος λόρδος στα μνημεία της Ακρόπολης
προκάλεσαν την οργή του Άγγλου ποιητή και φιλέλληνα λόρδου Μπάιρον.
Γι’ αυτό συνέθεσε και δημοσίευσε το Μάρτιο του 1811 το ποίημα « Η
κατάρα της Αθηνάς». Σ’ αυτό παρουσιάζει την Παλλάδα να καταριέται τον
Έλγιν, τη γενιά του και την πατρίδα του για τη σύληση του ιερού της και
να τον συγκρίνει με άλλους καταστροφείς της Αθήνας. Είναι
χαρακτηριστικοί οι στίχοι, όπου μιλά η Αθηνά απευθυνόμενη προς το
Βύρωνα: «Είδον εκπνεούσας πλείστας τυραννίδας, διέφυγον τον όλεθρον των
Οθωμανών και την καταστροφήν των Βανδάλων, αλλ’ η πατρίς σου μοι στέλλει
έναν εχθρόν (= τον Έλγιν) χείρονα Βανδάλου και Μωαμεθανού».
Τα
γραπτά του λόρδου Βύρωνα είχαν απήχηση στην αγγλική κοινωνία. Έτσι η
προσπάθεια του Έλγιν να πουλήσει τα γλυπτά του Παρθενώνα δυσκόλεψε.
Άλλωστε ζητούσε και υπερβολικό ποσό επικαλούμενος τα μεγάλα έξοδα για τη
μεταφορά τους στο Λονδίνο. Τελικά το 1816 η Βουλή των Κοινοτήτων
αποφάσισε να δοθούν στον Έλγιν 35.000 λίρες και οι ελληνικοί θησαυροί,
αποτελώντας πλέον κρατική περιουσία, να τοποθετηθούν στο Βρετανικό
Μουσείο (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλα της 5ης Οκτωβρίου 1928 και της 27ης
Μαΐου1961).Πολλοί Άγγλοι βουλευτές, συνειδητοποιώντας ότι με την απόφασή
τους αυτή νομιμοποιούσαν την ιεροσυλία του Έλγιν, υπέβαλαν την ακόλουθη
τροπολογία, η οποία όμως δεν έγινε δεκτή: «Η Μεγάλη Βρετανία κρατεί
αυτά τα μάρμαρα ως παρακαταθήκη μέχρις ότου της ζητηθούν από τους
τωρινούς ή οποιουσδήποτε μελλοντικούς κυρίους της πόλης των Αθηνών. Μετά
από ένα τέτοιο αίτημα αναλαμβάνει χωρίς διατυπώσεις ή διαπραγματεύσεις
να τα επανατοποθετήσει, όσο είναι δυνατόν, στα μέρη απ’ όπου είχαν
αφαιρεθεί. Στο μεταξύ θα φυλάσσονται προσεκτικά στο Βρετανικό Μουσείο».
Ένας από τους βουλευτές που υποστήριξε με σθένος την τροπολογία αυτή
ήταν ο Χιου Χάμερσλι (εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, φύλλο της 2ας Μαρτίου 2003).
Ο
Έλγιν, ίσως γιατί ένιωθε τύψεις, ίσως γιατί ήθελε να μείνει στην
ιστορία ως ευεργέτης της Αθήνας, δώρισε στη δημογεροντία της πόλης ένα
μεγάλο ρολόι κατασκευασμένο στο Λονδίνο (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλο της
26ης Απριλίου 1929). Οι κοινοτικοί άρχοντες των Αθηνών αποφάσισαν να το
τοποθετήσουν στην παλιά αγορά. Γι’ αυτό κατασκεύασαν ένα πύργο. Σ’ αυτόν
είχε εντοιχιστεί η αναθηματική πλάκα: « Ο Θωμάς κόμης Έλγιν δώρον
δέδωκε τοις Αθηναίοις ωρολόγιον, ο δε Δήμος Αθηναίων και οι πολίται
ήγειραν και έστησαν εν σωτηρίω έτει 1814». Ο πύργος του ρολογιού στέγασε
για δεκαετίες πολλούς άστεγους Αθηναίους ως την 8η Αυγούστου του 1884.
Τότε εξερράγη στην περιοχή μεγάλη πυρκαγιά, από την οποία καταστράφηκε
και το ρολόι (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλα της 26ης Απριλίου 1929 και της
29ης Αυγούστου 1925). Σύμφωνα με άλλη πηγή το δώρο του Άγγλου λόρδου
έπεσε και συντρίφτηκε κατά τους μεγάλους σεισμούς που έγιναν στην Αθήνα
το 1879. Πάντως ή η πυρκαγιά ή ο σεισμός απάλλαξαν την Αθήνα από τη
δωρεά του Έλγιν.Προσθήκη: ένα από τα βασικά επιχειρήματα των Άγγλων για την κράτηση των γλυπτών του Παρθενώνα είναι ότι τα αγόρασαν από τον Έλγιν, ο οποίος τα απέκτησε έπειτα από την έκδοση σουλτανικού φιρμανιού. Η άποψη αυτή αμφισβητείται ακόμα και από Άγγλους. Ο Νικ Φίλντινγκ, δημοσιογράφος της εφημερίδας Mail of Sunday, σε συνέντευξη που έδωσε τη 14η Ιουνίου 1998 είπε: «Ο Έλγιν δεν είχε άδεια. Κανένας δεν είδε το περίφημο φιρμάνι. Μόνο μια μετάφρασή του. Σημειώστε πως δεν υπάρχει έγγραφο σε Οθωμανική βιβλιοθήκη για οποιοδήποτε τέτοιο φιρμάνι. Επιπλέον, ακόμη και από τη μετάφραση που παρουσιάζεται ως αυθεντική, δεν προκύπτει ότι δόθηκε σε κανέναν η άδεια να αφαιρέσει οτιδήποτε από το ναό του Παρθενώνα. Το συγκεκριμένο έγγραφο μιλά για μετατόπιση χαραγμένων πλακών και βράχων. Όχι για την καταστροφή του κτιρίου. Όχι για την αφαίρεση κομματιών από αυτό».
Η άρνηση επιστροφής των κλεμμένων γλυπτών
του Παρθενώνα και όπως θα είδατε η μεγαλύτερη καταστροφή και
βανδαλισμός που έγινε από τον λόρδο Έλγιν είναι ντροπή κυρίως για αυτούς
που αρνούνται την επιστροφή αλλά και για όλη την πολιτισμένη
ανθρωπότητα.
